مینیمال‌های تاریخی ۱۶، شانزه‌لیزه اصفهان

در مغرب میدان، و در آن سوى محوطه ابنیه سلطنتى، قسمت پارک مانند شهر قرار گرفته است که خیابان مشجر بزرگ آن تا کنار رودخانه امتداد دارد. در منتهاالیه مغرب این ناحیه باغهایى واقع شده‌اند که به هشت بهشت معروفند. در وسط این «بهشت» یک عمارت کلاه فرنگى بر پا ایستاده که در حدود ١۶٧٠ میلادى به فرمان شاه سلیمان صفوى ساخته شده، و زمانى یکى از شاهکارهاى هنر خلاقه عهد صفوى بشمار مى‌رفته است؛ ولى اکنون، مانند ساختمانهاى اطرافش، رو به ویرانى نهاده است، و از اینرو زیبایى و شکوه آن را امرى گذشته باید بحساب آورد. خیابان وسیعى که در بالا از آن نام بردیم چهارباغ نام دارد، و این وجه تسمیه به خاطر باغهاى انگورى است که شاه عباس در هنگام تزیین پایتخت خویش بدین قصد احداث کرده است. خیابان چهارباغ، که گاهى آن را «شانزه‌لیزه اصفهان» خوانده‌اند، خیابانى است مشجر و دراز که از ابتدا تا انتها حدود هزار و دویست و شش متر طول و حدود شصت و یک متر عرض دارد. در وسط آن از سر تا ته جویهاى آب روان و فواره‌ها افشانند، و صف درختان چنار و سپیدار بر گردشگاههاى آن سایه افکنده‌اند. از آنچه گویاى زیبایى گذشته آن باشد اندکى به جاى مانده است، و همه جا آثار غفلت و ویرانى در آن هویداست.
همچنانکه از میدان به سوى رودخانه زاینده‌رود مى‌راندیم، در جانب شرقى خیابان باصفاى چهارباغ عمارت با شکوهى توجه ما را جلب کرد. این عمارت مدرسه شاه سلطان حسین است که در قرن هجدهم براى تعلیم و تربیت ملاها و دراویش وسیله شاه سلطان حسین صفوى ساخته شده است؛ و نامش از نام اوست. سر در زیبا با درهایى که پوشش برنجین و حکاکیهاى سیمین دارند تحسین آدمى را برمى‌انگیزند. گنبد فیروزه‌اى آن با نقشهاى اسلیمى زرد رنگ پیرامونش همانقدر زیباست که ظریف است. اما بسیارى از کاشیکاریهاى ظریف گنبد آن فرو ریخته؛ بعضى از صفحات مرمرین دیوار بیرونى ساختمان ناپدید گشته؛ و قسمتهایى از قابها و شبکه‌بندى پنجره‌ها شکسته است. درون مدرسه، طلاب علوم دینى در میان حجره‌ها به فرا گرفتن قرآن مشغولند، یا ساعت فراغتشان را در کنار حوض وسط صحن و در زیر سایه درختان به کشیدن قلیان مى‌گذرانند.
- ویلیامز جکسن، آبراهام والنتاین (۱۳۶۹)، سفرنامه جکسن، ایران در گذشته و حال (ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای)، تهران: خوارزمی، ص ۳۱۳.